Czy metody rozpoznawania płodności są skuteczne?

Omawiana poniżej skuteczność dotyczy unikania ciąży. Podane wartości oznaczają, jaki procent par uniknął ciąży dzięki wybranej metodzie w przeciągu roku. Niniejsze zestawienie jest dla ułatwienia uproszczone. Dokładniejsze informacje (np. o wskaźniku Pearla) możesz znaleźć w źródłach wymienionych na końcu.

Mówiąc o skuteczności metod planowania rodziny, wymienia się dwie wartości:

• Skuteczność przy prawidłowym stosowaniu (zwaną też skutecznością metody lub skutecznością teoretyczną), która odzwierciedla sytuację, gdy metoda jest stosowana bezbłędnie. Do jej określenia wykorzystuje się badania kliniczne.
• Skuteczność przy typowym stosowaniu (zwaną też skutecznością użytkownika lub skutecznością praktyczną), która uwzględnia błędy użytkownika i łamanie zasad metody. Wyznaczając ten wskaźnik, naukowcy preferują duże badania populacyjne. Badania kliniczne pod tym względem mogą być niewiarygodne, bo uwzględniają tylko dobrze przeszkolonych i zwykle silnie zmotywowanych użytkowników. Niestety w przypadku metod rozpoznawania płodności użytkowników jest na tyle mało, że nie można uzyskać wiarygodnych wyników badań populacyjnych. W USA z tego względu łączy się użytkowników stosujących metody objawowo-termiczne, objawowo-hormonalne i śluzowe wraz z osobami korzystającymi z metod kalendarzowych, które w tej grupie stanowią większość (ok. 80%). Bardzo rzutuje to na wyniki, przez co przez długi czas zawodność naturalnych metod planowania rodziny była określana na poziomie ok. 25% . Z tego względu nie ma sensu odnosić jej do nowocześniejszych metod.

Warto zauważyć, że typową skuteczność środków antykoncepcyjnych szacuje się na podstawie dużych badań populacyjnych, natomiast typową skuteczność metod rozpoznawania płodności określa się często na podstawie badań klinicznych. Porównywanie tych wartości nie ma większego sensu.

Różnica między skutecznością przy prawidłowym i typowym stosowaniu zwykle odzwierciedla poziom zaangażowania, którego wymaga od użytkownika metoda, a tym samym ilość błędów, które może popełnić. Ze wszystkich metod planowania rodziny metody rozpoznawania płodności są najbardziej narażone na błędy użytkownika. Wiele z nich dotyczy odpowiedniego przeszkolenia, co rodzi dodatkowe wątpliwości:

• Czy uwzględniać osoby, które bazują tylko na powierzchownej wiedzy z Internetu lub aplikacji?
• Czy uwzględniać osoby, które uczyły się samodzielnie z podręcznika?
• Czy uwzględniać wyłącznie osoby, które przeszły profesjonalny kurs metody i są w stałym kontakcie z nauczycielem?

Konieczność odpowiedniego przeszkolenia i przyswojenia reguł to — obok przedłużonej wstrzemięźliwości seksualnej w fazie płodności — jedna z największych wad metod rozpoznawania płodności. Czy należy jednak uwzględniać ją bezkrytycznie podczas określania ich zawodności? Można sobie wyobrazić podobną sytuację w przypadku innych metod, np. pigułka antykoncepcyjna wymaga regularnego kontaktu z ginekologiem. Czy nieplanowana ciąża kobiety, która zapomni umówić się na wizytę i wykupić kolejne tabletki, powinna być traktowana jako efekt zawodności pigułki?

Dodatkowo wielu użytkowników metod rozpoznawania płodności jest bardziej pozytywnie nastawionych do ewentualnego poczęcia (zwykle ze względów religijnych) w porównaniu do osób stosujących antykoncepcję. Z powodu niższej motywacji mogą być bardziej skłonni łamać reguły i współżyć w okresie płodności. Może to skutkować większą typową zawodnością — ze względu na profil użytkowników, a nie uciążliwość metody.

Jeśli postanowisz obejść problem braku badań populacyjnych, zadając pytanie na forum internetowym (np. na grupie na Facebooku), niestety nie uzyskasz wiarygodnej odpowiedzi. Dlaczego? Z uwagi na nieprawidłowy dobór badanej próby. Zamiast zebrać doświadczenia wszystkich ludzi stosujących metodę, przeczytasz wypowiedzi osób, które:

• doświadczały jakichś trudności lub uczyły się samodzielnie, dlatego dołączyły do grupy (podczas gdy wielu ludzi stosujących metodę w ogóle nie dzieli się swoimi doświadczeniami publicznie),
• zaszły w nieplanowaną ciążę, dlatego temat poruszył je emocjonalnie, co skłoniło je do odpowiedzi (podczas gdy pozostałe ignorują takie pytania),
• mogły popełnić błąd w interpretacji cyklu lub obserwacji objawów płodności, czego nie jesteś w stanie zweryfikować — nawet jeśli ktoś zapewnia Cię, że pomyłka nie wchodzi w grę i pokazuje swój wykres.

Sytuację komplikuje fakt, że nie przeprowadzono wielu badań dobrej jakości nad metodami rozpoznawania płodności. W 2018 r. w czasopiśmie „Obstetrics & Gynecology” opublikowano przegląd systematyczny Effectiveness of Fertility Awareness-Based Methods for Pregnancy Prevention: A Systematic Review (ang.) obejmujący 53 badania nad skutecznością różnych metod rozpoznawania płodności. Badacze wykluczyli badania populacyjne i brali pod uwagę tylko badania prospektywne, z których zgodnie z ich analizą:

• 32 było niskiej jakości,
• 21 — średniej jakości,
• żadne nie było wysokiej jakości.

Metody objawowo-termiczne

Najnowsze i najszersze badanie nad metodą objawowo-termiczną dotyczy metody Sensiplan (niemieckiej). Jego wyniki zostały opublikowane w artykule The effectiveness of a fertility awareness based method to avoid pregnancy in relation to a couple’s sexual behaviour during the fertile time: a prospective longitudinal study (ang.) w czasopiśmie „Human Reproduction” w 2007 r. We wspomnianym powyżej przeglądzie zostało uznane za badanie średniej jakości. Wg badań metoda Sensiplan osiągnęła skuteczność:

• 99,4% — przy prawidłowym stosowaniu

• 98,2% — przy typowym stosowaniu

• > 92% — przy niekonsekwentnym stosowaniu

Warto podkreślić, że badanie to obejmowało jedynie uczestniczki o regularnych cyklach średniej długości.

Dowiedz się więcej: Czy muszę mieć regularne cykle, by móc stosować NPR?

To oraz inne (wymienione poniżej) badania wykazały, że wysoką skuteczność zapewnia przede wszystkim:

• rzetelna znajomość reguł metody,
• poważna motywacja do uniknięcia ciąży.

Pary, które chciały tylko trochę odłożyć poczęcie w czasie, postępowały czasem wbrew regułom metody i współżyły w okresie płodności. W efekcie więc częściej zachodziły w nieplanowaną ciążę. Podstawą wysokiej skuteczności jest przede wszystkim konsekwentne i prawidłowe stosowanie reguł.

W innych popularnych metodach możesz oczekiwać porównywalnej skuteczności ze względu na ich podobieństwo. Dokładniej rzecz ujmując, podobne metody:

• dzielą cykl na trzy fazy pod względem płodności,
• wykorzystują co najmniej dwa wskaźniki do ustalenia początku i końca okresu płodności,
• wykorzystują śluz i kalendarzowe obliczenia, by ustalić początek okresu płodności (ewentualnie uwzględniając szyjkę macicy),
• wykorzystują śluz i temperaturę, by ustalić koniec okresu płodności (ewentualnie uwzględniając szyjkę macicy).

Wykorzystywanie tylko jednego objawu (np. rezygnacja z obliczeń, obserwacji śluzu lub pomiaru temperatury) sprawia, że skuteczność może znacząco różnić się od omówionej powyżej. W zależności od przeszkolenia i doświadczenia nie musi być wtedy zdecydowanie niższa, niemniej wyniki tych badań nie mają wtedy zastosowania. Przykładowo:

• w indywidualnych przypadkach obliczenia mogą na tyle wydłużać okres płodności, że para będzie bardziej skłonna do współżycia przed ustaleniem końca płodności,
• nieczytelny, zaburzony przebieg temperatury może doprowadzić do mylnego, przedwczesnego ustalenia końca płodności bądź przez długi czas nie pozwalać na interpretację, skłaniając parę do współżycia w okresie płodności.

Metody rozpoznawania płodności są na tyle narażone na błąd użytkownika, że przy wyborze metody lub reguły warto wziąć pod uwagę własne skłonności i indywidualną sytuację. Metoda, która jest bardzo skuteczna dla większości użytkowników, w Twoim przypadku może sprawdzać się gorzej. Skuteczna jest ta metoda, którą faktycznie będziesz stosować.

Dowiedz się więcej: Którą metodę wybrać?

Inne metody unikania ciąży

Poniżej możesz zapoznać się ze skutecznością różnych metod unikania ciąży, uszeregowanych pod względem najmniejszej zawodności przy prawidłowym stosowaniu. Zwróć uwagę, że gdy metody rozpoznawania płodności są rzetelnie stosowane, są równie skuteczne, co popularne środki antykoncepcyjne.

• Usunięcie jajników, kastracja, abstynencja (wstrzemięźliwość seksualna)

  100% przy prawidłowym stosowaniu.

• Metoda termiczna

  95–100% przy prawidłowym stosowaniu i 80,7–99,74% przy typowym stosowaniu.

• Metody objawowo-termiczne

  96,3–100% przy prawidłowym stosowaniu i 80–100% przy typowym stosowaniu. Metoda Sensiplan (niemiecka) i podwójnego sprawdzenia (angielska) osiągnęły bardzo zbliżone wyniki, tzn. 99,6% przy prawidłowym stosowaniu i 98,2% przy typowym stosowaniu. Instytut Naturalnego Planowania Rodziny wg metody Prof. Josefa Rötzera (INER) podaje 99,1-99,9% skuteczności swojej metody przy prawidłowym stosowaniu.

• Metoda Owulacji Billingsa

  90,2–100% przy prawidłowym stosowaniu i 62,7–99,5% przy typowym stosowaniu. W badaniach o niższym wskaźniku skuteczności większość nieplanowanych poczęć była skutkiem świadomego nieprzestrzegania reguł metody.

  Dowiedz się więcej: Czy metody śluzowe są skuteczne?

• Żeńska sterylizacja (podwiązanie jajowodów) ¹

  99,5–99,96% przy prawidłowym i typowym zastosowaniu. Jest to metoda praktycznie nieodwracalna.

• Implant hormonalny ²

  99,7–99,95% przy prawidłowym i typowym stosowaniu.

• Zastrzyki hormonalne ²

  99,5–99,95% przy prawidłowym stosowaniu i 95–99,7% przy typowym stosowaniu.

• Męska sterylizacja (przecięcie nasieniowodów, wazektomia)

  99,5–99,9% przy prawidłowym zastosowaniu i 99,5–99,85% przy typowym zastosowaniu. Jest to metoda praktycznie nieodwracalna.

• Wkładka domaciczna (tzw. „spirala”) ²

  98–99,9% przy prawidłowym stosowaniu i 85–99,9% przy typowym stosowaniu. Skuteczność może się nieco różnić w zależności od rodzaju wkładki.

• Metoda Rytmu (tzw. „kalendarzyk”)

  87–99,9% przy prawidłowym stosowaniu i 62–79% przy typowym stosowaniu.

• Model Creighton

  98,7–99,8% (średnio 99,5%) przy prawidłowym stosowaniu i 94,6–97,9% (średnio 96,8%) przy typowym stosowaniu. W przeciwieństwie do badań nad innymi metodami rozpoznawania płodności, w badaniach nad skutecznością Modelu Creighton nie uwzględniano poczęć, które były skutkiem świadomego nieprzestrzegania reguł metody. Jeśli więc nie zawsze je stosujesz (tzn. współżyjesz się w dniach, które metoda określa jako płodne), musisz spodziewać się niższej skuteczności.

  Dowiedz się więcej: Czy Model Creighton jest lepszy od metody Billingsa?

• Tabletki hormonalne (tzw. „pigułka”) ²

  99,1–99,8% przy prawidłowym stosowaniu i 90–98% przy typowym stosowaniu. Skuteczność może się nieco różnić w zależności od rodzaju tabletki.

• Hormonalny krążek dopochwowy ²

  97–99,7% przy prawidłowym stosowaniu i 92–95% przy typowym stosowaniu.

• Plaster hormonalny ²

  99,7% przy prawidłowym stosowaniu i 92% przy typowym stosowaniu.

• Model Marquette

  98–99,4% przy prawidłowym stosowaniu i 88–89% przy typowym stosowaniu.

• LAM (metoda laktacyjnego braku miesiączki)

  98% przy prawidłowym stosowaniu, w tym 99,3% przy pełnym karmieniu piersią i 97,1% przy prawie wyłącznym.

• Męska prezerwatywa

  90–99% przy prawidłowym stosowaniu i 75–95% przy typowym stosowaniu.

• Błona dopochwowa (diafragma)

  90–97% przy prawidłowym stosowaniu i 75–84% przy typowym stosowaniu.

• Spermicydy (środki plemnikobójcze, np. globulki, kremy)

  82–97% przy prawidłowym stosowaniu i 64–80% przy typowym stosowaniu.

• Gąbka dopochwowa

  80–97% przy prawidłowym stosowaniu i 60–84% przy typowym stosowaniu. W przypadku kobiet po porodzie środek jest mniej skuteczny niż u tych, które nie rodziły.

• Stosunek przerywany (coitus interruptus)

  80–96% przy prawidłowym stosowaniu i 73–81% przy typowym stosowaniu.

• Metoda Dni Standardowych

  95–95,2% przy prawidłowym stosowaniu i 88% przy typowym stosowaniu.

• Żeńska prezerwatywa

  95% przy prawidłowym stosowaniu i 79% przy typowym stosowaniu.

• Metoda Dwóch Dni

  93,7% przy prawidłowym stosowaniu i 86,3% przy typowym stosowaniu.

• Kapturek naszyjkowy

  74–91% przy prawidłowym stosowaniu i 60–84% przy typowym stosowaniu. W przypadku kobiet po porodzie środek jest mniej skuteczny niż u tych, które nie rodziły.

• Irygacja (płukanie) pochwy

  53–60% przy typowym stosowaniu.

• Brak metody

  70–85% par, które nie stosują żadnej metody planowania rodziny, w ciągu roku zajdzie w ciążę.

¹ Może zwiększać ryzyko ciąży pozamacicznej. Dotyczy to również preparatów zawierających tylko progestageny.
² Może mieć działanie antynidacyjne, tzn. przeciwdziałać zagnieżdżeniu się blastocysty (wielokomórkowego zarodka) w macicy, a tym samym powodować jego śmierć.

Źródła

1. Naturalne planowanie rodziny, tłum. Maria Kaczorowska, Diogenes, Warszawa 2001, s. 86–89.
2. Rozpoznawanie płodności, red. Michał Troszyński, wyd. 3 poprawione i uzupełnione, PSNNPR, Warszawa 2009, s. 47, 49, 120-124, 195, 225–234.
3. Sztuka Naturalnego Planowania Rodziny. Kurs podstawowy, LMM, Zalesie Górne 2011, s. 98–101, 146–149, 245–247.
4. John i Sheila Kippley, Sztuka Naturalnego Planowania Rodziny, tłum. Halina i Robert Toporkiewiczowie, Maria Smereczyńska, Agata Jankowiak, wyd. 3, LMM, Kraków 2002, s. 28–33.
5. Elizabeth Raith, Petra Frank, Günter Freundl, Naturalne metody planowania rodziny. Poradnik medyczny, tłum. Piotr Bruszewski, Andrzej Klejewski, wyd. 1, Springer PWN, Warszawa 1997, s. 166–191, 221–235.
6. Josef Rötzer, Sztuka planowania rodziny, tłum. Klaudia Kosmala, Elżbieta Wójcik, wyd. 4, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2005, s. 98–100.
7. Toni Weschler, Taking Charge Of Your Fertility: The Definitive Guide to Natural Birth Control, Pregnancy Achievement and Reproductive Health, wyd. poprawione, Vermilion, Londyn 2003, s. 347–355.
8. Richard Fehring, Donna M. Lawrence, Connie Philpot, Use Effectiveness of the Creighton Model Ovulation Method of Natural Family Planning, „Journal of Obstetric, Gynecologic, & Neonatal Nursing”, 23, 1994, 4, s. 303–309.
9. Petra Frank-Herrmann i in., The effectiveness of a fertility awareness based method to avoid pregnancy in relation to a couple’s sexual behaviour during the fertile time: a prospective longitudinal study, „Human Reproduction”, 22, 2007, 5, s. 1310–1319.
10. Stephen R. Pallone, George R. Bergus, Fertility Awareness-Based Methods: Another Option for Family Planning, „Journal of the American Board of Family Medicine”, 22, 2009, 2, s. 147–157.
11. Joseph B. Stanford, Christina A. Porucznik, Enrollment, Childbearing Motivations, and Intentions of Couples in the Creighton Model Effectiveness, Intentions, and Behaviors Assessment (CEIBA) Study, „Frontiers in Medicine”, 2017, 4, s. 147.
12. Effectiveness in preventing pregnancy, oficjalna strona Metody Owulacji Billingsa billings.life, dostęp 28.09.2016.
13. Skuteczność Systemu, oficjalna strona Modelu Creighton creightonmodel.pl, dostęp 28.09.2016.
14. Efficacy of the Marquette Method of Natural Family Planning, oficjalna strona Modelu Marquette nfp.marquette.edu, dostęp 30.09.2017.
15. Education Committee of OMR&RCA, Efficacy of the Billings Ovulation Method® for Avoiding Pregnancy, oficjalna strona Światowej Organizacji Metody Owulacji Billingsa woomb.org, dostęp 28.09.2016.
16. Jessie Brebner, Effectiveness, fertilitycharting.com.au, dostęp 20.03.2020.
17. Jessie Brebner, New Research Released On The Effectiveness Of Fertility Awareness-Based Methods, 10.08.2018, fertilitycharting.com.au, dostęp 20.03.2020.
18. Molly Marie Daley, Two Perspectives, One Conclusion: A Five-Country Study of the Ovulation Method, 27.08.2016, strona organizacji Fertility Appreciation Collaborative to Teach the Science factsaboutfertility.org, dostęp 06.10.2017.
19. Renata i Piotr Zdulscy, Metoda Rötzera, oficjalna strona Instytutu Naturalnego Planowania Rodziny wg metody Prof. Josefa Rötzera iner.pl, dostęp 28.09.2016.

Dodatkowe odnośniki

1. Barbara Budziak, Naturalne Planowanie Rodziny | Skuteczność | Badania, 20.12.2021, jakzrozumieckobiete.pl.
2. Kim i Amy Sedgwick, How Effective is Fertility Awareness? Examining the Research on Natural Birth Control, 8.06.2016, kimandamy.com.